Zasada wolności umów nie ma charakteru nieograniczonego. Granice tej swobody zostały wyznaczone w art. 353¹ KC, który odwołuje się do:

– przepisów ustawy

– właściwości czy też natury stosunku prawnego

– zasad współżycia społecznego

Granice dotyczą zarówno treści jak i celu kontraktu:

– sprzeczność z ustawą. Każdy kontrakt (podobnie jak inne czynności prawne) wywołuje nie tylko skutki w nim wyrażone, ale także te, które wynikają z przepisów ustawy, zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Jeżeli chodzi o ograniczenia wynikające z przepisów, to chodzi tutaj o przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązujące. KC przewiduje przede wszystkim nieważność kontraktu sprzecznego z ustawą, ale także takiego, który ma na celu obejście ustawy, chyba że przepis, który dotyczy właściwego stosunku, przewiduje inny skutek. Nieważny jest także kontrakt, który byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Podobne rozwiązanie zawierają przepisy Europejskiego Prawa Kontraktów. Zgodnie z art. 15.101 oraz 15.102 nieważna jest umowa sprzeczna z zasadami uznanymi za podstawowe w krajowych systemach prawnych lub z bezwzględnie wiążącymi przepisami prawa, jeżeli jednocześnie przepisy te taką sankcję przewidują.

Zgodnie z art. 58 paragraf 3 KC, jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część umowy, to pozostaje ona w mocy co do pozostałych części. Tak też przewiduje art. 15.103 Europejskiego Prawa Kontraktów.

Całkowicie niedopuszczalne jest ukształtowanie kontraktu czy też celu, dla którego kontrakt jest zawierany, w sposób sprzeczny z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa. Kontrakt nie może być ani co do celu ani co do treści sprzeczny z bezwzględnie obowiązującymi zasadami prawa. Przepisy, które ograniczają swobodę umów, zawarte mogą być w KC lub w ustawach.

– sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Należy pamiętać, że ta klauzula generalna pochodzi z poprzedniego systemu – była wówczas inaczej interpretowana. Od 1990 roku interpretujemy ją w inny sposób.

Z klauzuli wywodzimy:

1. zasadę słuszności kontraktowej

2. zasady dobrych obyczajów

Klauzula sprzeczności z zasadami współżycia społecznego pozwala nam na podstawie innego systemu oceniać skuteczność (ważność) czynności prawnej.

Kontrakt sprzeczny z zasadami współżycia społecznego może np. naruszać zasadę równości stron, jednej stronie przyznając niezwykle wygórowane przywileje, drugiej stronie nie przyznając nic. Taki kontrakt może być podważony na podstawie zasad współżycia społecznego.

Mamy szereg orzeczeń SN w tej materii. Np. w latach 90-tych za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego były uznawane zapisy w umowach banków, które to banki mogły sobie dowolnie jednostronnie zmieniać ich zapisy.

– sprzeczność kontraktu z właściwością (naturą) stosunku prawnego. Kryterium stosunku prawnego jest interpretowane niejednolicie, w znaczeniu szerszym lub węższym.

W znaczeniu węższym jest ono utożsamiane z nakazem respektowania tych elementów określonego stosunku prawnego, które są wyraźnie uregulowane przepisami prawa, a których zmiana lub brak prowadziłby do zniekształcenia relacji prawnej, która jest charakterystyczna dla danego typu umowy. Chodzi tutaj o takie umowy, które odbiegałyby i całkowicie wypaczały sens tej umowy wynikający z przepisów ustawy i KC.

W znaczeniu szerszym jest ono związane z uznaniem, że kontrahenci mają obowiązek respektowania ogólnych cech zobowiązania, określonych ogólnie przez porządek prawny. Do takich cech zalicza się między innymi równorzędność stron, ekwiwalentność świadczeń w umowie wzajemnej, prawidłowe utrzymanie zrównoważonego układu wzajemnych uprawnień i obowiązków kontraktowych, względny charakter zobowiązania, nakaz poszanowania interesów osób trzecich.

W orzecznictwie SN ta natura jest różnie ujmowana. Przykładem naruszenia tej natury jest zastosowanie prawa wypowiedzenia w umowie, gdzie świadczenie ma charakter jednorazowy. I odwrotnie – zastosowanie prawa odstąpienia od umowy, gdy zobowiązanie ma charakter trwały.

W naszym prawie mamy prawo odstąpienia – w momencie wykonania tego uprawnienia stosunek prawny zostaje całkowicie zniesiony, skutki ex tunc. Mamy również wypowiedzenie umowy – jednostronną czynność prawną, zakończenie stosunku prawnego, ze skutkami ex nunc.

Wypowiedzenie jest właściwe dla stosunków o charakterze ciągłym.

Ta natura stosunku zobowiązaniowego w stosunku szerokim stoi w zasadzie równorzędności stron.

Comments are closed